کتاب هزار و یک شب که به عربی با نام الف لیله و لیله و به انگلیسی به نام Arabian Nights مشهور است، یکی از کتاب‌های داستانی مهم در سراسر دنیا محسوب می‌شود که بسیاری از نویسندگان، کارگردانان و حتی نقاشان از این کتاب الهام گرفته‌اند و آثار شگفت‌انگیز و ماندگاری را از خود به جای گذاشته‌اند. در واقع هیچ کتابی به اندازه هزار و یک شب معرف تمدن و فرهنگ شرقی نیست و یک گنجینه ادبی به شمار می‌آید. در این مقاله سعی داریم که نگاه کوتاهی به کتاب هزار و یک شب بیاندازیم و علت محبوب نبودن این کتاب در عصر مدرن را بررسی کنیم.

خلاصه کتاب هزار و یک شب

کتاب هزار و یک شب با داستان دو برادر شاهزاده آغاز می‌شود که همسران‌شان به آنان خیانت کرده‌اند. شهریار (شاه زمان) به علت خیانت همسرش هر شب با دختری نکاح می‌کند و هر صبح آنان را به قتل می‌رساند، تا آنکه دختری در شهر‌ باقی نماند. در این میان وزیر شهریار دو دختر به نام شهرزاد و دنیازاد داشت و تمایلی به نکاح دخترانش با شهریار و کشته شدن آنان نداشت.

با این حال شهرزاد که دختری باهوش بود از پدرش خواهش می‌کند که رضایت دهد تا او را به عقد شهریار درآورد. پس از عقد شهرزاد و شهریار زمان مرگ شهرزاد فرا می‌رسد، اما شهرزاد وصیت می‌کند که خواهرش دنیازاد را به قصر آورند تا برای او قصه‌ای بگوید. از این رو شهریار محسور قصه شهرزاد می‌شود و قصه‌های او شب‌های پی‌درپی ادامه می‌یابد و شهرزاد قصه‌گو با معجزه قصه‌هایش زنده می‌ماند.

پیشینه کتاب هزار و یک شب

بسیاری از داستان‌های کتاب هزار و یک شب، حکایت در حکایت است. به بیان دیگر قصه‌ای از دل یک قصه دیگر پدیدار می‌شود. این سبک از ادبیات در داستان‌های هند و ایران رواج داشته است. از این رو منشاء اصلی شکل‌گیری و پیشینه داستان‌های هزار و یک شب در پرده‌ای از ابهام قرار دارد.

به نظر می‌رسد حکایت‌ها حاصل تجربه و قصه‌های ملت‌های شرقی بوده که در یک کتاب جمع‌آوری شده است. به گفته علی اصغر حکمت، سیاست‌مدار، نویسنده و مترجم در دوره حکومت پهلوی این کتاب پیش از دوره هخامنشیان در هند نوشته شده، پیش از حمله اسکندر به فارسی ترجمه شده و پس از حمله اعراب به ایران در قرن سوم هجری از زبان پهلوی به عربی ترجمه شده است.

با این حال بهرام بیضایی، نویسنده و کارگردان ایرانی که خود تحقیقاتی درباره این کتاب به عمل آورده، نظر دیگری دارد. به گفته بیضایی کتاب هزار و یک شب اگرچه از داستان‌های شرقی همچون هندی، عربی، ایرانی و ترکی به‌وجود آمده، اما بنیادی ایرانی دارد و نام قصه‌گوی داستان شهرزاد است.

در سال ۱۲۵۹ هجری شمسی، یعنی در دوره محمد شاه قاجار، ملا عبداللطیف طسوجی این کتاب را به فارسی ترجمه کرد و اشعار این کتاب را میرزا محمدعلی سروش اصفهانی سرود. این کتاب در دوره قاجار به «هزار افسان» معروف بود که مضامینی همچون خیر و شر، پند و اندرز، تعالیم اخلاقی و طنز را در بر دارد.

اهمیت کتاب هزار و یک شب

به نظر می‌رسد کتاب هزار و یک شب نه تنها گنجینه مهمی از میراث شرقی محسوب می‌شود، بلکه یکی از کتاب‌های تاثیرگذار غربی نیز به شمار می‌آید. عمده قصه‌های رئال و سورئال کتاب هزار و یک شب برگرفته از داستان‌های پادشاهان، مردمان فقیر و غنی، جن و پری و خیر و شر است که بسیاری از هنرمندان کارهای خود را از این کتاب بهره گرفته‌اند.

خورخه لوئیس بورخس، نویسنده و شاعر آرژانتینی تمام آثار خود را مدیون کتاب هزار و یک شب بوده است. همچنین شاعران و نویسندگانی همچون یوهان ولفگانگ فون گوته و ویلیام وردزورث بسیار از آثار خود را تحت تاثیر این کتاب نوشته‌اند.

کتاب هزار و یک شب از دنیای کودک و نوجوان نیز دور نمانده و انیمیشن‌های ژاپنی و حتی کمپانی قدرتمند انیمیشن والت ‌دیزنی بسیاری از کارهای خود را همچون علاءالدین، سندباد و علی بابا، داستان‌های جن و پری و شاهزادگان را از این کتاب الهام گرفته‌اند. از این جهت کتاب هزار و یک شب از گذشته اهمیت بسیاری داشته است و همچنان منبع الهام بسیاری از نویسندگان، هنرمندان، نقاشان، شاعران و فیلسوفان شرقی و غربی محسوب می‌شود.

چرا کتاب هزار و یک شب را نمی‌خوانیم؟

اکنون می‌خواهیم این مسئله مهم را بررسی کنیم که چرا کتاب هزار و یک شب که گنجینه مهمی برای ملت‌های مختلف به‌خصوص غربی‌ها است، را نمی‌خوانیم و به آن توجه کمتری داریم؟ زندگی انسان روز به روز مدرن‌تر می‌شود و فرصت کمتری برای خواندن کتاب، به‌خصوص ادبیات کهن پیدا می‌کند، اما به نظر شما چرا حتی نیم ساعت از ۲۴ ساعت روز خود را به کتاب خواندن اختصاص نمی‌دهیم؟

بهانه‌های انسان مدرن

اگر فردی این سوال را از یک انسان مدرن بپرسد، ممکن است هزاران بهانه برای کتاب نخواندن خود بیاورد، اما هیچ یک از این بهانه‌ها پذیرفته نیست، چرا که هر یک از ما در طول شبانه روز بیشتر از یک الی سه ساعت از زمان خود را صرف فضای مجازی و اطلاعات بیهوده می‌کنیم که هیچ یک در زندگی روزمره ما کاربرد و سودی ندارد.

کتاب و ادبیات کلاسیک نمادی از هویت، تاریخ و فرهنگ آن کشور است که هرگز تاریخ مصرف‌شان منقضی نمی‌شود. در واقع اگر بخواهیم هر یک از داستان‌های کتاب هزار و یک شب را بررسی کنیم یک تجربه، احساس و دیدگاه تازه‌ای کشف می‌کنیم.

آیا ادبیات کهن غیرقابل درک است؟

بسیاری تصور می‌کنند که ادبیات کهن دشوار، مبهم و غیرقابل درک است، اما این تنها یک خیال واهی و یک قضاوت زودهنگام است که نسل به نسل ادامه دارد و به نسل دیگری به ارث می‌رسد. این زنجیره از کتاب ادبیات مدرسه آغاز می‌شود که کلمات عجیب، کهن و غیرقابل درک به نظر می‌رسند.

در حالی که داستان‌های کتاب ادبیات مدرسه تنها یک نمونه به منظور آموزش و آشنا شدن با ادبیات کهن است که متاسفانه دانش‌آموزان را به خواندن کتاب‌ها ترغیب نمی‌کند. به همین دلیل ما همچنان تصورات دوران مدرسه از داستان‌های کهن را تا بزرگسالی با خود حمل می‌کنیم و هرگز سراغ کتاب‌هایی همچون شاهنامه، مثنوی معنوی و هزار و یک شب نمی‌رویم، چرا که به نظر می‌رسد این گونه کتاب‌ها ادبیات سخت و کهنی دارند که نسبت به دانش ما برتر هستند.

همین تصورات باعث می‌شود که بسیاری از خواندن کتاب هزار و یک شب ترس و واهمه داشته باشند و اعتمادبه‌نفس مطالعه ادبیات کهن را از دست دهند. با گذر زمان، انسان مدرن بیشتر در تصورات واهی خود فرو می‌رود، در نتیجه این کتاب‌ها با جلد نفیس تنها به عنوان هدیه گران قیمت در بازار عرضه می‌شوند و در کتابخانه هر ایرانی تنها جنبه زینتی پیدا می‌کند و خاک می‌خورد.

از حجم زیاد کتاب‌های کهن همچون هزار و یک شب نترسید. داستان‌های آن نثر دشواری ندارند و حتی دانش‌آموزان دوره دبیرستان نیز می‌توانند از آن بهره‌مند شوند، همچنین شما می‌توانید برخی از داستان‌های آن را به زبان امروزی برای کودکان‌تان تعریف کنید تا خلاقیت آنان افزایش یابد.

به راستی این کتاب گنجی بر روی زمین در کتابخانه‌ها است و تا زمانی که در صندوق را باز نکنید، از ارزش آن باخبر نمی‌شوید. اگر به خواندن کتاب هزار و یک شب علاقه‌مند شدید، به شما اطمینان می‌دهیم که این کتاب آن‌ چنان شما را مجذوب و شیفته خود می‌کند که هرگز آن را رها نمی‌کنید.